این را احتمالاتی می‌گوید که براساس اطلاعات موجود از وضعیت گسل‌های این شهر و میزان خطرپذیری ناشی از وقوع زلزله به دست آمده است. آرامش موجود در کلانشهر تهران را هر یک از گسل‌هایی که در دل این خاک رج خورده‌اند، تهدید می‌کند. آگاهی از این احتمالات و خطرات ناشی از وقوع زمین‌لرزه، مدیران شهر تهران را بر آن داشت تا به‌منظور بررسی وضعیت خطرپذیری این شهر و یافتن راهی برای پیشگیری از وقوع خطرات احتمالی و همچنین مدیریت درست و اصولی منابع و امکانات فراهم شده در این زمینه، «سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران» را تأسیس و آن را به مرکزی برای فرماندهی و مدیریت بحران در تهران تبدیل کنند.
«عزیزالله رجب زاده» رئیس این سازمان و جانشین شهردار در ستاد مدیریت بحران شهر تهران از طرح‌ها و برنامه‌های پیش‌رو، باید‌ها و نباید‌ها و مختصات مدیریت بحران شهری سخن می‌گوید. گفت‌وگو با رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در روزهایی که بحث زلزله در تهران یک‌بار دیگر به صفحات نشریات و خبرگزاری‌ها بازگشته است، اهمیت فراوانی دارد. این گفت‌وگو را با هم می‌خوانیم.
- مطالعات انجام شده توسط آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن« جایکا» در دهه گذشته نشان می‌دهد که تلفات و خسارات زلزله در تهران زیاد و نزدیک به فاجعه است. این اطلاعات چقدر قابل استناد است؟
این مطالعات در سال‌های 78 و 79 انجام شده و نتیجه آن به‌صورت برآورد خرابی و تلفات زلزله تهران ارائه شده است و کاربرد آن استفاده نهاد‌های مدیریت شهری و خدمات اضطراری از این برآورد‌ها برای پاسخگویی به خسارات زلزله است. میزان واقع‌بینی برآورد‌ها، تابع داده‌های به‌کار گرفته شده است. بسیاری از داده‌ها دقیق نبوده و حتی اطلاعات زمین‌شناسی آن جای بحث دارد. اطلاعات و مشخصات مربوط به ساختمان‌های مناطق نیز مربوط به سال 75 است که اکنون تغییر یافته و به روز نیست و برآورد صحیح نیازمند به روز رسانی و تدقیق این اطلاعات است. برآورد مجروحان یا افراد نیازمند اسکان اضطراری خیلی دقیق نیست و تابع فرضیاتی است که هر یک به تغییرات بسیاری در نتایج می‌انجامد.
- آیا همکاری جایکا با سازمان کماکان ادامه دارد؟
این همکاری‌ها تداوم یافته و اجرای طرح‌هایی چون ریز پهنه‌بندی لرزه‌ای، طرح جامع پیشگیری و مدیریت بحران زلزله تهران و ایجاد سامانه تخمین سریع تلفات و خسارات زلزله حاصل این همکاری‌هاست. در حال حاضر نیز پروژه‌های دیگری برای همکاری بین سازمان و جایکا در زمینه پیش‌بینی شبکه حمل‌ونقل اضطراری بعد از زلزله و ساخت موزه زلزله در دست برنامه‌ریزی است. به هر حال واقع شدن شهر تهران روی گسل‌های متعدد و گسل‌هایی که اطراف شهر هستند، واقعیتی انکارناپذیر است. پس باید به‌طور کلی به بهبود ساختار‌های فیزیکی، ساختار‌های سازمانی، رونق همکاری‌های بخشی و بین‌بخشی در سازمان‌های متولی و افزایش آمادگی شهروندان پرداخت.
- با توجه به افتتاح اخیر مرکز فرماندهی و ستاد مدیریت بحران شهر تهران و راه‌اندازی سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات در این مجموعه، چه تحولی رخ داده است؟
این مرکز نقشی محوری در زمان وقوع تمامی حوادث به‌ویژه زلزله خواهد داشت. در زمان وقوع حوادث، زمان، اهمیت زیادی دارد و برای مدیریت عملیات مقابله، همواره نیازمند اطلاعات دقیق و سریع هستیم از همین رو سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زلزله موجود در این مرکز قادر است ظرف چند دقیقه اطلاعات مورد نظر را در اختیار ما قرار دهد و در مدیریت بهینه عملیات امدادی خیلی مؤثر است. همچنین حضور تمامی سازمان‌ها و نهاد‌های مدیریت شهری و مسئولان خدمات اضطراری عضو ستاد مدیریت بحران شهر تهران در این مرکز پیش‌بینی شده تا مدیریت واحد حادثه و حداکثر هماهنگی میان سازمان‌ها تحقق یابد. نبود هماهنگی و مدیریت چندپاره معضل بحران‌های ناگهانی است که پیش‌بینی اتاق مدیریت بحران و مرکز فرماندهی و ستاد متمرکز چاره کار است.
- سازمان چه هدفی را از ایجاد گروه‌های داوطلب «واکنش اضطراری محله» یا «دوام» دنبال می‌کند؟
گروه دوام حداقل55 شهروند ساکن یک محله را تشکیل می‌دهد که به‌صورت نیمه‌حرفه‌ای و فعال در حوزه خودامدادی و دگر امدادی آموزش دیده‌اند. این افراد پس از طی فرایند فراخوان، توجیه، جذب، آموزش، سازماندهی و تجهیز به‌عنوان نخستین حلقه از زنجیره مدیریت بحران در محله ایفای نقش می‌کنند. تشکیل این گروه‌ها منجر به تقویت حس تعلق محلی، شهری، مشارکت شهروندان، ایجاد باور عمومی، تقویت فرهنگ ایمنی و داوطلب‌محوری در حوزه مدیریت بحران می‌شود.
- این تشکیلات داوطلبانه مردمی تا چه میزان گسترش خواهد یافت و چه تفاوتی با امدادگران رسمی دارند؟
تجارب حاصل از بحران‌ها ثابت کرده که مقابله با بحران‌های وسیع ناشی از سوانح طبیعی و حوادث انسان‌ساز همچون زلزله، سیل، توفان، آتش‌سوزی و... به تنهایی از عهده دولت‌ها خارج است. این به معنای ناتوانی سازمان‌های مسئول نیست بلکه همواره میان زمان وقوع حادثه و حضور نیروهای دولتی، بسته به وسعت حادثه، فاصله وجود دارد. این برنامه‌ریزی برای آموزش و حضور مردم به‌منظور پوشش زمانی این فاصله به معنای آماده بودن شهروندان برای مقابله تا حضور نیروهای رسمی است.
حتی در کشور‌های پیشرفته نیز براساس مطالعات میدانی انجام شده دریافته‌اند که بعد از وقوع بحران‌ها، بیش از 70درصد نجات یافتگان توسط مردم محلی نجات پیدا کرده‌اند. در سایر کشور‌ها نیز ایجاد گروه‌های محلی شهروندی با اعضای داوطلب مورد توجه قرار گرفته است. داوطلبان آموزش‌های لازم را فرا می‌گیرند و در محدوده محله خود به ترویج خودامدادی و دگرامدادی می‌پردازند. به این ترتیب مشارکت‌های مردمی در زمینه پیشگیری، آمادگی، مقابله، بازسازی و بازتوانی توسعه یافته و پل ارتباطی میان جوامع محلی و نظام مدیریت بحران ایجاد می‌شود. این طرح ظرف 4سال آینده در تمامی محلات، توسعه خواهد یافت.
- 22 ستاد مدیریت بحران ایجاد شده در 22 منطقه تهران در شرایط قبل از وقوع بحران چه برنامه‌ها و فعالیت‌هایی را دنبال می‌کنند؟
ستاد مدیریت بحران در هر منطقه بازوی سازمان و ستاد مدیریت بحران شهر تهران به‌حساب می‌آید که علاوه بر شناسایی مخاطرات منطقه به برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های متنوع آموزشی، ارتقای آمادگی و پیشگیری در منطقه می‌پردازد و نهاد‌های مدیریت شهری و خدمات اضطراری در منطقه در ستاد مدیریت بحران مناطق عضو هستند. این ستاد‌ها به‌صورت فصلی با اعضای اصلی ستاد مدیریت بحران منطقه تشکیل جلسه می‌دهند.
شهردار منطقه به‌عنوان رئیس ستاد مدیریت بحران منطقه با حضور در این نشست‌ها با برنامه‌ها و چالش‌های پیش‌روی سازمان‌ها و نهاد‌های عضو ستاد آشنا شده و طرح‌ها و راهکارهای بهبود ایمنی بررسی و ترسیم می‌شود. ستاد‌ها همچنین برای توانمندسازی شهروندان برنامه‌های متنوعی را براساس هماهنگی با سازمان اجرا می‌کنند؛ برنامه‌هایی مثل آموزش‌های کوتاه مدت کمک‌های اولیه، اطفای حریق، خود امدادی و دگرامدادی که به توانمندسازی مردم می‌انجامد. از سوی دیگر ایجاد و پایدار‌سازی گروه‌های دوام در محلات توسط این ستاد‌ها انجام می‌شود. ستاد‌ها همچنین در حوادث محدود مثل ریزش ساختمان حضور می‌یابند. در ساختمان اصلی هر ستاد که در پایگاه ویژه مدیریت بحران منطقه برپا شده نزدیک به 52قلم از وسایل مورد نیاز امداد و نجات نگهداری می‌شود و در عین حال دوره آموزش نحوه استفاده از این وسایل به نیروهای عملیاتی و داوطلبان در همین ستاد‌ها برگزار می‌شود. ستاد‌ها همچنین پایگاه‌های مدیریت بحران نواحی را تحت پوشش خود دارند.
- چه کارکرد‌هایی برای 100پایگاه مدیریت بحران برپا شده در نواحی تهران پیش‌بینی شده است؟
هدف از احداث و تجهیز پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران در شهر تهران ایجاد کانون‌های مدیریت بحران در نقاط مختلف شهر و متناسب‌سازی معماری نظام مدیریت بحران با الزامات و نیازمندی‌های شهر است. کارکردهای پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران برای شرایط عادی و شرایط بحرانی متفاوت است. این پایگاه‌ها در شرایط عادی 14 کارکرد دارند که آموزش و اطلاع‌رسانی در حوزه ایمنی و مدیریت بحران به شهروندان ساکن ناحیه، استقرار گروه‌های امدادی از سازمـان‌هـای ارائـه‌کننده خـدمـات اضطراری، ذخیره‌سازی کالاهای امدادی و تجهیزات ویژه جست وجو و نـجـات، ورزش بانوان، استقرار دفاترشورایاری و فعالیت‌های مشارکت مردمی، تهیه و نگهداری آمار و اطلاعات جمعیتی ناحیه و سایر اطلاعات مربوط به بحران(بانک اطلاعات ناحیه) و نصب تجهیزات شتاب‌نگاری ویژه سیستم ارزیابی خسارت مهم‌ترین آنها به شمار می‌آید.
همچنین برای این پایگاه‌ها در شرایط بحرانی و پس از آن، 17کارکرد پیش‌بینی شده که استقرار ستاد مدیریت بحران نواحی، وعده‌گاه حضور نیروهای امدادی، محل استقرار گروه استان‌های معین، محل شناسایی افراد گمشده، ارائه خدمات درمانی، بهداشتی و...، اسکان موقت خانواده‌ها به‌ویژه در بحران‌های کوچک، ذخیره‌سازی اجناس اهدایی مردم در شرایط بحران و استراحتگاه امدادگران بخشی از این کارکردهاست.
اقلام متعددی در حوزه امداد و نجات همچون جک، قرقره، قلاب، بتن‌بر، دستگاه برش فولاد، بیل، کلنگ، برانکارد و نیز اقلام دیگری در حوزه درمانی به همراه اقلام امدادی دیگر چون پمپ و ژنراتور برای این پایگاه‌ها در نظر گرفته شده است که تجهیز آنها ادامه دارد.کاربرد دیگر این پایگاه‌ها پشتیبانی از گروه‌های دوام است. در زمان بحران کارکردهای دیگری همچون تشکیل ستادهای موقتی مقابله، اسکان اضطراری، تریاژ و درمان مجروحان، اطلاع‌رسانی و... هم برحسب نیاز به آن اضافه می‌شود.
- پایگاه‌های ویژه و پایگاه‌های چند منظوره چه تفاوتی با هم دارند؟
پایگاه‌ها به 3دسته تقسیم شده‌اند. 22 پایگاه ویژه مدیریت بحران به ستاد مدیریت بحران مناطق اختصاص یافته که ستاد مدیریت بحران مناطق در آن مستقر هستند. تعداد دیگری از این پایگاه‌ها مخصوص استان‌های معین است که در ورودی‌های تهران ساخته شده تا درصورت بروز بحران ستادهای معین به همراه استاندار مربوطه و سازمان‌های تخصصی عضو این ستاد‌ها در آنجا حاضر شوند. تعداد دیگری از این پایگاه‌های مدیریت بحران چند منظوره هستند که در شرایط عادی بخشی از آن به ورزش بانوان اختصاص یافته که از این فرصت برای ارائه آموزش‌های امداد و نجات و کمک‌های اولیه استفاده خواهد شد. این پایگاه‌ها همچنین محل تشکیل جلسات شورایاری محلات است و علاوه بر انبار اقلام امداد و نجات واحد‌هایی از اورژانس و هلال احمر هم در تعدادی از پایگاه‌ها حضور دارند.
- با توجه به پیشنهادهای طرح شده درخصوص سبک‌سازی جمعیت شهر تهران آیا این راه‌حل می‌تواند به کاهش مخاطره ناشی از زلزله بینجامد؟
انبوهی جمعیت همواره عملیات امدادی بعد از وقوع بحران‌ها را مختل می‌سازد و بر شدت حادثه اضافه می‌کند. اما راه‌های ساده‌تری هم وجود دارد، اگر مقصودمان کاهش مخاطرات است با کنترل فرایند ساخت و ساز ساختمان‌های جدید، کار ساده و عملی‌تری است. اگر این کار را انجام دهیم ظرف چند سال، مخاطرات ناشی از زلزله خودبه‌خود کاهش پیدا می‌کند. متأسفانه روند کنونی ساخت و ساز در شهری چون تهران مطمئن نیست و مرتب باعث افزایش خطرپذیری زلزله می‌شود. بنابراین به جای کاهش جمعیت به راه‌حل‌های مهندسی و قابل دسترس باید توجه کرد. سبک ساختن جمعیت شاید همسو با اهداف درازمدت دیگری باشد که ارتباطی با زلزله ندارد.
- آموزش‌های عمومی مردم تا چه حد در ایجاد فرهنگ زندگی با زلزله و آمادگی در برابر آن مؤثر است و چه کارهایی می‌توان در این زمینه انجام داد؟
آموزش، سبب ترویج فرهنگ ایمنی می‌شود. فضای فیزیکی شهر نتیجه کنش و واکنش و نتیجه رفتار‌های صحیح و نا‌صحیح ماست. اینکه ما در حیطه فردی چقدر مسئولیت‌پذیر بوده و از نقش خود‌آگاهی داشته‌ایم همه به نقش آموزش و میزان اطلاع‌رسانی وابسته است. آنچه شهروندان ما با آن مواجه‌اند کمبود آموزش‌های لازم است. فقدان این آموزش‌ها منجر به فقدان مهارت‌ها و اطلاعات لازم برای رویارویی با بحران می‌شود. آنچه شهروندان ما با آن مواجه‌اند اطلاع‌رسانی ناکافی در مورد وضعیت موجود شهر تهران است و این موضوع خود منجر به دریافت، انتقال و شایع‌شدن اطلاعات نادرست می‌شود.
اگر شهروندان اطلاعات کافی و صحیح از محیط زندگی و مخاطرات طبیعی آن داشته باشند می‌توانند برای مدیریت خطرپذیری در حیطه وظایف خود مؤثر باشند؛ یعنی شناخت وضع موجود منجر به بینش کافی شهروندان برای آمادگی در برابر زلزله می‌شود و آنها خود متقاضی دریافت آموزش می‌شوند. اما زمانی که این شناخت وجود نداشته باشد ترجیح می‌دهند به آن فکر نکنند و صورت مسئله را پاک کنند. همه باید فرهنگ زندگی با زلزله را به‌عنوان واقعیتی که نمی‌توان از آن فرار کرد یا آن را نادیده گرفت بیاموزیم. فعالیت‌های فردی، نقش فراوانی در کاهش اثرات بحران دارد، به‌عنوان مثال یک خانم خانه‌دار اگر از نقش اجزای غیرسازه‌ای آگاهی داشته باشد و این وسایل را در خانه ایستا و ثابت کند همین موضوع در کاهش حوادث ثانویه ناشی از رویداد زلزله تأثیر می‌گذارد و اثرات حادثه را کاهش می‌دهد.
- آیا در حوزه پیش‌بینی زلزله، سازمان برنامه خاصی دارد؟
در مورد پیش‌بینی زلزله روش علمی مطمئنی برای پیش‌بینی همه زلزله‌ها وجود ندارد. البته در گذشته در برخی موارد کشور‌هایی مثل چین توانسته‌اند با روش‌های سنتی برخی زلزله‌ها را پیش‌بینی کنند. ولی این موارد بیشتر جنبه استثنا دارد تا قاعده. در سال 1975 چینی‌ها پیش‌بینی وقوع زلزله در یکی از مناطق کشور خود را اندک زمانی قبل از رخداد تشخیص دادند و از این طریق توانستند جان ده‌ها هزار نفر را نجات دهند، اما یک سال بعد در سال1976 نتوانستند زلزله بزرگ دیگری را تشخیص دهند و در نتیجه آن زلزله، 240 هزار تا 700 هزار نفر تلفات برجای گذاشت و از سوی دیگر چینی‌ها در دفعات متعدد زلزله‌هایی را پیش‌بینی و مردم را از شهر‌ها تخلیه کردند اما زلزله رخ نداد. به هر حال در مورد برخی از زلزله‌ها به‌خصوص زلزله‌هایی که با پیش‌لرزه‌هایی همراه است، امکان بیشتری برای پیش‌بینی موثق وجود دارد.
سازمان از برنامه‌های تحقیقاتی و پژوهش‌های مربوط به بررسی پیش‌نشانگر‌های زلزله حمایت می‌کند و چند پروژه با حمایت سازمان در این زمینه در حال انجام است. همچنین به‌دنبال ایجاد مکانیزم‌های لازم برای استفاده مؤثر از فعالیت‌های پژوهشی مربوط به پیش‌بینی و پیشنشانگرها هستیم. تأکید سازمان بر لزوم مقاوم‌سازی ساختمان‌ها به‌خصوص ساختمان‌های جدید از طریق کنترل بیشتر است و در زمینه آمادگی هم به تقویت آمادگی و امکانات مقابله پرداخته‌ایم و جایی برای اتکا به پیش‌بینی در نظر نگرفته‌ایم، هر چند به‌دنبال این هستیم که هر نوع استفاده مثبتی ولو با احتمال کم از این توانایی‌های پژوهشی مربوط به پیشنشانگرها را به کار ببندیم. البته پژوهش‌های مربوط به پیشنشانگرها به‌طور عمده علاوه بر استفاده در زمینه پیش‌بینی زلزله، کاربرد‌های دیگری مثل افزایش شناخت از ویژگی‌های منابع زلزله هم دارد که در گرایش سازمان به استفاده از این پژوهش‌ها مؤثر است.
- برای انتقال دانش فنی کسب شده در ساخت و بهره‌برداری از مرکز فرماندهی و ستاد مدیریت بحران شهر تهران به سایر کلانشهرها تمهیداتی اندیشیده شده است؟
با توجه به اینکه این مجموعه نخستین اتاق مدیریت بحران کشور به شمار می‌آید، سازمان با روی باز از انتقال اطلاعات و بازدید‌های هماهنگ شده توسط متخصصان و مدیران شهری استقبال می‌کند و این آمادگی وجود دارد که تجربه تهران در این حوزه به بقیه شهر‌ها منتقل شود.
- از تجربیات جهانی در زمینه مدیریت بحران‌های ناشی از حوادث و سوانح استفاده می‌شود؟
بهره‌برداری از تجربیات جهانی در زمینه مدیریت بحران، نکته مهمی است. تجربیات جهانی که به نجات جان انسان‌ها می‌انجامد بسیار ارزشمند است. تجربه کشور‌هایی مثل چین و هائیتی که اخیرا زلزله‌های خسارت‌باری را در مناطق پرجمعیت تحمل کرده‌اند بسیار مؤثر است؛ چه در زمینه آماده نگه داشتن ذهن مردم و چه در مورد تذکر و جلب توجه بیشتر مردم و مسئولان به اهمیت زلزله، بازبینی و استفاده از تجربه‌های جهانی مدیریت بحران زلزله اهمیت دارد. ما در سازمان تجربه زلزله سال2008 چین که منجر به کشته شدن 87 هزار نفر و مجروح شدن چند صد هزار نفر و بی‌خانمان شدن میلیون‌ها نفر شده است را جمع‌آوری کرده و در 2جلد برای چاپ آماده کرده‌ایم.
جلد نخست این کتاب در 600صفحه به‌زودی منتشر و عرضه می‌شود. در این دو جلد اطلاعات قابل دسترسی در مورد خسارات وارده به ساختمان‌های مسکونی، اداره‌ها و سازه‌هایی مثل سدها، پل‌ها، راه‌ها، تأسیسات آب و برق و دیگر شریان‌های حیاتی در اثر وقوع زلزله و نیز مشکلات پیش‌آمده و اقدامات مقابله با حادثه با دقت بررسی شده که در نوع خود کار بدیعی به شمار می‌آید.
کار جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات حوادث و سوانح داخلی و خارجی باید به‌طور نظام‌مند انجام و از درس‌های حاصل از آن به خوبی استفاده شود به‌ویژه آنکه دانش مدیریت بحران، علمی نو در جهان است و گردآوری مجموعه تجربه‌های بشری در آن ارزشمند است.
